Opvallend veel mensen met ADHD/ADD en ASS vragen zich af of ze ook iets van hoogsensitiviteit hebben. Maar wat ís dat nu precies? En hoe weet je of jij dit hebt? Wij vroegen het aan een expert. Zij werkt met haar onderzoeksteam aan verbeterde diagnostiek voor hoogsensitiviteit.
Tekst: Dr. Véronique De Gucht, Universitair Hoofddocent Gezondheids- en Medische Psychologie, Universiteit Leiden
In het alledaagse taalgebruik heeft de term gevoeligheid meerdere betekenissen, zoals het makkelijk van streek raken door dingen die mensen zeggen of doen, het vermogen om kleine veranderingen te registreren, algemene zintuiglijke gevoeligheid, maar ook gevoeligheid voor de behoeften van anderen (begrijpen wat andere mensen nodig hebben). De vraag is hoe deze betekenissen van ‘gevoeligheid’ zich verhouden tot de begrippen zintuiglijke prikkelgevoeligheid en hoogsensitiviteit.
Zintuiglijke prikkelgevoeligheid en hoogsensitiviteit
Zintuiglijke prikkelgevoeligheid wordt beschouwd als een temperaments- of persoonlijkheidskenmerk. Het verwijst naar iemands gevoeligheid voor subtiele omgevingsprikkels, de diepte en intensiteit waarmee deze prikkels worden verwerkt, en de impact die dit heeft. Bijvoorbeeld de mate waarin iemand snel verstoord raakt door drukte en chaotische toestanden en de daarmee samenhangende behoefte om zich terug te trekken. Een hoogsensitief persoon is iemand die zich kenmerkt door een (sterk) verhoogde mate van zintuiglijke prikkelgevoeligheid.
Twee dimensies van hoogsensitiviteit
Wanneer je kijkt naar de verschillende kenmerken van zintuiglijke prikkelgevoeligheid wordt duidelijk dat sommige aspecten eerder ‘positief’ zijn (bijv. een verhoogde gevoeligheid voor het subtiele) terwijl andere aspecten eerder ‘negatief’ zijn (bijv. het snel verstoord raken door drukte en de behoefte om zich terug te trekken). De vraag of beide aspecten onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn, of dat ze ook los van elkaar kunnen bestaan, is vaak gesteld maar nooit afdoende beantwoord. Vragenlijsten zoals de Highly Sensitive Person Scale (Aron & Aron, 1997) bestaan grotendeels uit items die de negatieve gevolgen weerspiegelen, terwijl de positieve aspecten van hoogsensitiviteit onvoldoende aan bod komen.
Vanwege deze kloof tussen wat hoogsensitiviteit is en de manier waarop het wordt gemeten, heeft ons onderzoeksteam een nieuwe vragenlijst ontwikkeld die het hele spectrum aan kenmerken van zintuiglijke prikkelgevoeligheid in kaart brengt, namelijk de Sensory Processing Sensitivity Questionnaire (SPSQ* ). Deze bestaat uit zes schalen. De eerste vier gaan over positieve aspecten, de laatste twee over negatieve aspecten van hoogsensitiviteit:
+ Zintuiglijke Gevoeligheid voor Subtiele Interne en Externe Prikkels (bijv. “Ik voel onmiddellijk wanneer mijn mond of keel droog wordt” (intern) en “Zelfs nauwelijks zichtbare visuele details trekken mijn aandacht”(extern))
+ Zintuiglijk Welbevinden (bijv. “Ik kan echt genieten van een ontspannende activiteit”)
+ Sociaal-Affectieve Gevoeligheid: zich (snel) bewust zijn van andermans emoties (bijv. “Soms zie ik verdrietige ogen verborgen door een glimlach”)
+ Esthetische Gevoeligheid: snel geraakt worden door de emotionele lading van kunstuitingen (bijv. “Als ik naar muziek luister, merk ik meestal subtiele ontroerende tonen op in de muziek”)
– Zintuiglijk Onbehagen: zich verstoord voelen door sterke zintuiglijke prikkels (bijv. “Ik word gemakkelijk verstoord door fel licht, geluid of sterke geuren”)
– Emotionele en Fysieke Reactiviteit: sterke emotionele en fysieke reacties op te veel prikkels tegelijk (bijv. “Ik word nerveus als er te veel dingen tegelijk gebeuren”)
App met feedback
Van de nieuwe SPSQ-vragenlijst bestaat sinds kort ook een app. Na het online invullen krijg je onmiddellijk feedback (laag/gemiddeld/hoog), zowel m.b.t. de totaalscore op de vragenlijst, als m.b.t. de verschillende deelaspecten. Daarnaast ontvang je een individueel profiel, waarin je ziet hoe de positieve en negatieve aspecten van hoogsensitiviteit zich tegenover elkaar verhouden. De huidige app is een testversie en daarom nog niet vrij beschikbaar. Op basis van de feedback die we hierop ontvangen, komt er een definitieve versie** .
Hoogsensitiviteit en psychische en/of lichamelijke klachten
Meerdere studies laten een samenhang zien tussen hoogsensitiviteit en stressgerelateerde klachten. Onderzoek met de SPSQ heeft echter aangetoond dat dit verband veruit het duidelijkst is met de negatieve dimensie van hoogsensitiviteit. Het sterkste verband wordt gevonden tussen Emotionele en Fysieke Reactiviteit enerzijds en psychische en lichamelijke klachten (zoals vermoeidheid) anderzijds. Het verband tussen deze klachten en de positieve aspecten van hoogsensitiviteit is daarentegen veel kleiner.
Hoogsensitiviteit, autisme en AD(H)D
Een steeds terugkerende vraag vanuit de klinische praktijk is in welke mate er een overlap is tussen hoogsensitiviteit, autisme en AD(H)D. Wat ze alle drie gemeen hebben, zijn een verhoogde gevoeligheid voor zintuiglijke prikkels en het snel overprikkeld zijn. Maar er zijn ook belangrijke verschillen.
Het belangrijkste verschil met autisme is dat hierbij vaak sprake is van een minder dan gemiddelde “Theory of Mind” (het vermogen om de mentale toestand van anderen te begrijpen). Eén van de kenmerken van hoogsensitiviteit is juist een hoger dan gemiddeld vermogen tot “Theory of Mind”, oftewel een sterk vermogen tot empathie. Andere verschillen zijn dat: (1) sociale interacties vaak moeilijk zijn voor personen met autisme, (2) mensen met autisme vaak moeite hebben met het herkennen van eigen en andermans emoties, en (3) zij vaak (een overmatige) interesse hebben in één of een beperkt aantal onderwerpen. Voor hoogsensitieve personen zijn sociale interacties doorgaans niet problematisch, zij hebben gemiddeld genomen een grote gevoeligheid voor verbale en non-verbale uitdrukkingen van emoties en hebben vaak een brede interesse.
Wanneer we kijken naar AD(H)D vallen vooral de volgende verschillen op: (1) Hoewel zowel mensen met AD(H)D als hoogsensitieve personen last kunnen hebben van concentratieproblemen, hebben mensen met AD(H)D hier ook last van in een rustige omgeving. Concentratieproblemen bij hoogsensitiviteit lijken vooral een gevolg van een teveel aan prikkels en overprikkeling. Hoogsensitieve personen kunnen zich doorgaans prima focussen op een activiteit in een rustige omgeving. (2) Bij de variant van AD(H)D waarbij hyperactiviteit op de voorgrond staat, is vaak sprake van impulsief handelen, terwijl hoogsensitieve personen alle aspecten van een situatie overdenken voor zij tot actie overgaan.
*De Gucht, V., Dion, Woestenburg, D. H. A., & Wilderjans, T. F. (2022). The Different Faces of (High) Sensitivity, Toward a More Comprehensive Measurement Instrument. Development and Validation of the Sensory Processing Sensitivity Questionnaire (SPSQ). Journal of Personality Assessment. https://doi.org/10.1080/00223891.2022.2032101
**Voor meer info over de app kun je contact opnemen met Véronique De Gucht ([email protected]). Je ontvangt dan een tijdelijke link.
Dit artikel is eerder gepubliceerd in Impuls & Woortblind Magazine nr 2-2023. Je kunt het ook als PDF lezen.
Meer over HSP en/of AD(H)D lees je hier.
